تفکر انتقادی چیست و چگونه کیفیت زندگی ما را بالا می برد؟

اگر ذهن انسان را به یک کارخانه تشبیه کنیم، مهم‌ترین و بیشترین محصول آن فکر است. اساساً یکی از عمده‌ترین عملیات ذهن تولید فکر است، به تعبیری می‌توانیم بگوییم این طبیعت همه ما است که فکر کنیم؛ اما اغلب افکار ما افراطی، تحریف شده، جانب‌دارانه، ناخواسته، ناآگاهانه، گه گاه از روی جهل و حتی در پاره ای مواقع ناسالم هستند. با این‌ حال کیفیت زندگی ما و هر آنچه تولید می‌کنیم، می‌سازیم و ابراز می‌کنیم وابسته به کیفیت افکار ما است. تفکرِ به‌دردنخور هم از لحاظ کیفیت زندگی و هم از لحاظ مالی برای ما گران تمام خواهد شد. نکته قابل ملاحظه این است که تعالی در تفکر ممکن است و این امر باید به‌ صورت نظام‌دار و به‌ مرور صورت پذیرد. تفکر انتقادی به‌ عنوان راه‌حلی برای تعالی تفکر و بهبود کیفیت اندیشیدن، سبکی از فکر کردن درباره هر موضوع، محتوا یا مسئله‌ای است که از طریق آن فردِ اندیشه‌ورز ماهرانه کیفیت تفکر خود را از طریق پذیرفتن مسئولیت ساختار ذاتی فکر و اعمال استانداردهای هوشمندانه ارتقاء می‌بخشد.

کسی که تفکر نقادانه را به درستی انجام می‌دهد چند خصوصیت کلیدی به شرح زیر دارد:

• پرسش‌ها و مسائلی حیاتی مطرح می‌کند و آن ها را به‌ وضوح و دقیق تدوین می‌نماید.
• اطلاعات مرتبط را جمع‌آوری و ارزیابی می‌کند، با استفاده از تصویرسازی ذهنی آن ها را تفسیر کرده و به شکل مؤثری به نتیجه‌گیری و خلق راه‌حل‌های مناسب می‌پردازد و آن ها را در برابر معیارها و استانداردهای مربوطه محک می‌زند.
• با گزینه‌های متفاوتی از نظام فکری خود، فکر می‌کند، تشخیص می‌دهد، ارزیابی می‌کند و در صورت نیاز از پیش‌فرض‌ها، مفاهیم و نتایج عملی جایگزین بهره می‌گیرد.
• به‌ طور مؤثری با دیگران ارتباط برقرار می‌کند تا راه‌حل مسائل پیچیده را استخراج کند.

من گاهی برای اینکه تصویر ملموس‌تری از تفکر انتقادی ارائه نمایم از یک تمثیل استفاده می‌کنم، شاید بتوان با تمثیل کردن فردی که تفکر انتقادی می‌کند به کارگردان یک فیلم سینمایی دیدگاه بهتری نسبت به آن پیدا کرد؛ کارگردان برای این که بهترین محصول را خلق کند در حین کارگردانی، عوامل دخیل در فیلم را سامان‌دهی می‌کند، مدام بازی‌ها و صحنه را مونیتور می‌کند، هر جا لازم باشد بازی را متوقف می‌کند، تصحیح می‌کند و دوباره از نو صحنه را تکرار می‌کند. یک کارگردان موفق به همه اجزاء فیلم خود مسلط است، همه حواس او درگیر است، همه چیز را خوب می‌شنود، خوب می‌بیند، خود را جای بیننده می‌گذارد، خود را جای داوران می‌گذارد، و به گذشته می‌رود، آینده را پیش‌بینی می‌کند. او به زمان‌بندی کار خود تسلط دارد، ترکیب‌های مختلف را تجسم می‌کند و … کسی که تفکر انتقادی دارد کارگردان افکار خود است، همچنان که کارگردان فیلم زندگی است.

در مطالعه اولیه تفکر انتقادی و آموزش‌ و پرورش که در سال 1941 گلاسر انجام داد، تفکر انتقادی را این‌گونه تعریف کرده است:

توانایی تفکر کردن نقادانه شامل سه چیز است:

1. نگرشی که متمایل به بررسی ذهنی و متفکرانه مسائل و موضوعاتی است که از درون گستره تجارب فرد می‌آیند.
2. دانش شیوه‌های پرس و جوی منطقی و استدلال کردن.
3. مهارت‌هایی که بتوان شیوه‌های گفته شده را در عمل به کار برد.

تفکر انتقادی مستلزم تلاش مستمر و پیگیرانه برای آزمون باورها و یا مفروضات دانسته‌های ما است، دانشی که مبتنی بر شواهد و مستندات می‌باشد. البته این کار به‌ طور کلی نیازمند توانایی شناسایی مشکلات و مسائل است تا انسان:

• راه‌حل مناسب حل آن ها را بیابد؛
• اطلاعات مربوطه را جمع‌آوری و مرتب کند؛
• ارزش‌ها و پیش‌فرض‌های مبهم را شناسایی کند؛
• مشکل را به درستی فهمیده و با استفاده از زبانی دقیق، شفاف و تفکیک‌پذیر بیان کند؛
• داده‌ها را تفسیر کند؛
• شواهد و استدلال‌ها را ارزیابی کند؛
• وجود یا عدم وجود رابطه منطقی بین ویژگی‌ها را تشخیص دهد؛
• تعمیم‌ها و نتیجه‌گیری‌های تضمین‌شده را بیرون بکشد؛
• آزمون کند که کدام نتایج و تعمیم‌ها از کدام بخش مسئله نتیجه می‌شوند؛
• الگوهای باوری را که در اثر تجارب فراوان دچار سوگیری شده‌اند بازسازی کند؛
• و در مورد چیزها و کیفیت های مشخص در زندگی روزمره قضاوت دقیق انجام دهد.

آنچه گفته شد، خلاصه بسیار کوتاه و تنها پیش درآمدی بود بر تفکر انتقادی؛ واضح است که یادگیری تفکر انتقادی نیاز به کسب دانش، استمرار، تمرین و تکرار دارد. ما به عنوان یک ضرورت سعی داریم که بیشتر در این باب صحبت کنیم. همچنین بازخوردها و نظرات شما می‌توانند یاری دهنده خوبی باشند. اگر علاقه مند به کسب این مهارت باشید مطالعه بیشتر، و جستجو برای مطالب مرتبط توصیه می‌شود؛ گاهی کارگاه های آموزشی در این خصوص برگزار می‌شود که شاید شما بتوانید دوستانی را که دغدغه مشترک دارند ملاقات کنید و تجارب خود را به اشتراک بگذارید.

© تصویر این صفحه از openclipart.org و تصویر معرفی جستار از pngtree.com است.